II. Ulusal Mimarlık Akımı ve Anıtkabir
Bir önceki sayımızda, Türk mimarlığında “II. Ulusal Mimarlık Dönemi” olarak adlandırılan 1940-1950 yılları arası dönemi incelemiştik. Bu sayımızda da, bu dönemin en önemli sembollerinden biri olan Anıtkabir’i incelemeye çalışacağız.
Anıtsal yönü ağır basan, simetriye önem veren, kesme taş malzemenin kullanıldığı Anıtkabir, dönemin özelliklerini bütünüyle taşımaktadır. Ancak, Anıtkabir’de Selçuklu ve Osmanlı mimari özelliklerine ve süsleme öğelerine de sıklıkla yer verilmiştir.
Bu özellik, örneğin dış cephelerde, duvarların çatı ile birleştiği yerde kuleleri dört yandan saran Selçuklu taş işçiliğinde testere dişi olarak adlandırılan bordür kullanımıyla kendini göstermektedir.
Ayrıca Anıtkabir’in Mehmetçik Kulesi, Müze Müdürlüğü gibi bölümlerinde de Selçuklu ve Osmanlı sanatında da kullanılan çarkıfelek ve rozet denilen taş süslemeler yer almaktadır.
Bütün bu özellikleriyle yapıldığı dönemin en iyi örneklerinden biri olan Anıtkabir yaklaşık 750.000 m²’lik bir alanı kaplamakta olup, Barış Parkı ve Anıt Bloku olarak iki kısma ayrılır. Anıtkabir, Prof. Emin Onat ile Doç. Orhan Arda tarafından tasarlanmıştır.
Emin Onat (1908 - 1961)
1908 yılında İstanbul’da doğan Emin Onat, 1926’da Yüksek Mühendis Mektebi’ne girdi. Cumhuriyetin çağdaş ve donanımlı gençler yetiştirme projesi kapsamında başarılı öğrenciler, dönüşte öğretim kadrosuna girmek şartıyla yurtdışında öğrenim imkanı bulabiliyordu.
Bu kapsamda Onat, öğrenimine yurt dışında devam etti ve Zürih ETH Üniversitesi’nden mezun oldu. 1935’te Yüksek Mühendis Okulu Mimari Bölümü’nde Doçent ve 1938’de de Profesör olma başarısını gösterdi.
28 Mayıs 1943’te Ordinaryüs Profesör olan Onat, 1944’te Teknik Üniversite kurulunca Mimarlık Fakültesi’nin ilk dekanı seçildi. İki devre dekanlık ve 1951-1953 yılları arasında da rektörlük hizmetlerinde bulundu. Emin Onat’ın akademik kariyeri dışında, başta Anıtkabir olmak üzere İstanbul Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakülteleri,
İstanbul Adalet Sarayı, İTÜ Merkez Binası (Taşkışla), Uludağ Sanatoryumu, Ankara Emniyet Sarayı gibi birçok eserleri vardır. Başarılı mimar ve akademisyen Emin Onat, çok genç yaşta, 17 Temmuz 1961’de geçirdiği bir kalp krizi sonucu İstanbul’da vefat etmiştir.
Orhan Arda (1911 - 2003)
Orhan Arda 1911,Selanik doğumludur.İlk, orta, lise öğrenimini İstanbul’da tamamlayan Orhan Arda Yüksek Mühendis Mektebi’nden 1936 yılında mezun olmuştur.
1938’de aynı okulda asistan olarak mesleki kariyerine başlamıştır.1944 yılında doçent olan Arda,1960’ta İTÜ Mimarlık Fakültesi ikinci Bina Kürsüsü profesörlüğüne atandı.Orhan Arda,İTÜ Mimarlık Fakültesi Çevre Analizi ve Endüstrileşmiş Bina Tasarımı Kürsüsü profesörlüğü görevinde bulundu.
Üniversitedeki görevinden 1978 yılında emekli olan, Mimarlar Odası 828 numaralı üyesi Profesör Orhan Arda 4 Temmuz 2003 tarihinde hayatını kaybetti.
1941 Proje Yarışması
Atatürk’ün vefatından sonra naaşının muhafaza edileceği bir kompleks yapılması gerekmekteydi. Türk milleti olarak, Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün hatırasına saygımızı göstereceğimiz bu anıt için 1941 yılında bir proje yarışması düzenlendi.
Mevcut hükümet tarafından belirlenen proje şartları farklı dillerde, uluslararası ölçekte yayınlandı.
Yarışma jürisinde, o zamanlar Avrupa’nın ünlü sanatçılarından olan Alman Prof. P. Bonatz ve birçok saygın isim yer almaktaydı. İkinci Dünya Savaşı tüm hızıyla devam ediyordu, ancak yarışma ilgiyle karşılandı.
27’si yabancı olmak üzere Türkiye, Almanya, İtalya, Avusturya, İsviçre, Fransa ve Çekoslovakya’dan önemli mimarlar, toplam 47 proje ile yarışmaya katılım gösterdiler. Jüri en beğenilen üç projeyi belirledi, sonuçta, Prof. Emin Onat ile Doç. Orhan Arda’nın projesi seçildi.
Projenin seçilmesinden sonra, kamulaştırılma çalışmaları ile inşaat süreci başlamış oldu. 9 Ekim 1944’de yapılan görkemli bir temel atma töreni ile başlayan inşaat, 9 yıllık bir süre içinde tamamlandı.
Anıtkabir’in Mimari Özellikleri
Tandoğan kapısından girildiğinde Barış Parkı içerisinde uzanan yoldan Aslanlı Yol başındaki 26 basamaklı geniş merdivenlerle Anıtkabir’e ulaşılır. İstiklal ve hürriyet kuleleri merdivenin hemen başında karşılıklı olarak yer alır.
Simetri gözetilerek yerleştirilmiş olan on adet kule Anıtkabir yapı topluluğu içinde yer almaktadır. Bu kuleler, ulusumuzun ve devletimizin oluşumunda büyük tesirleri olan yüce kavramları temsil edecek şekilde isimlendirilmiştir.
12 x14 x7,20 m. boyutlarında dikdörtgen plan üzerine kurulmuş olan kuleler, plan ve yapı bakımından birbirine benzer yapısal formlardır. Kulelerin üzeri, tepelerinde eski Türk çadırlarında görülen tunç mızrak ucu bulunan, piramit biçiminde çatılarla örtülüdür.
Kulelerde fresk tekniğiyle uygulanan eski Türk kilim desenlerinden alınmış geometrik süslemeler görülmektedir. Kulenin ismiyle ilgili bir kompozisyon ve Atatürk’ün özlü sözleri kulelerin iç duvarlarında yer almaktadır.
Mozole
Anıtkabir’in en önemli bölümü şüphesiz mozole bölümüdür. ‘Hitabet kürsüsü’ mozoleye çıkan 42 basamaklı merdivenlerin ortasında yer almaktadır.
[gallery columns="2" size="medium" ids="eyJ1cmwiOiJodHRwczpcL1wvd3d3LnR1cmtjaGVtLm5ldFwvd3AtY29udGVudFwvdXBsb2Fkc1wvMjAxOVwvMTBcL21vem9sZV8uanBnIiwidGl0bGUiOiJtb3pvbGVfIiwiY2FwdGlvbiI6IkZvdG9cdTAxMWZyYWY6IFZvbGtpMTYiLCJhbHQiOiIiLCJkZXNjcmlwdGlvbiI6IiJ9,eyJ1cmwiOiJodHRwczpcL1wvd3d3LnR1cmtjaGVtLm5ldFwvd3AtY29udGVudFwvdXBsb2Fkc1wvMjAxOVwvMTBcL2FzbGFuXy5qcGciLCJ0aXRsZSI6ImFzbGFuXyIsImNhcHRpb24iOiJGb3RvXHUwMTFmcmFmOiBNYXJ0aW4gTW9ucm9lIFwvIENDIEJZLVNBIDIuMCIsImFsdCI6IiIsImRlc2NyaXB0aW9uIjoiIn0="]
Mermer kürsünün tören meydanı cephesi dairesel geometrik motiflerle süslenmiştir. Ortasında Atatürk’ün “Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir” sözü bulunmaktadır.
72x52x17 m. boyutlarında uzunca dikdörtgen bir plan üzerine kurulmuş olan mozole ön ve arka sekiz, yan cephelerde ise 14.40 m. yüksekliğinde ondört kolonatla çevrelidir. Solda Atatürk’ün Türk gençliğine hitabı, sağda ise Cumhuriyet’in kuruluşunun 10. yıl dönümünde söylediği nutku mozole cephesinde yer almaktadır.
Şeref Holü
Bronz kapılardan Şeref holüne girilir. Girişin sağ tarafında Atatürk’ün 29 Ekim 1938 tarihli Türk ordusuna son mesajı yer alırken, solda ise 2. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün Atatürk’ün ölümü üzerine yayınladığı 21 Kasım 1938 tarihli Türk milletine taziye mesajı bulunmaktadır.
Atatürk’ün sembolik lahdi, girişin tam karşısında büyük pencerenin yer aldığı nişin içinde bulunmaktadır. 40 ton ağırlığındaki tek parça kırmızı mermer lahit taşı son derece etkileyicidir. Şeref holü 17 metre yüksekliktedir. Yan duvarlarında altışardan 12 adet bronz meşale yer almaktadır.
Mezar Odası
Mozolenin zemin katında doğrudan doğruya toprağa kazılmış bir mezarda Atatürk’ün aziz naaşı bulunmaktadır. Mozolenin birinci katı olan şeref holündeki sembolik lahit taşının tam altında yer almaktadır. Selçuklu ve Osmanlı mimari stilinde sekizgen planlı olan mezar odasının tavanı geometrik motifli mozaiklerle süslenmiştir.
Zemin ve duvarlar siyah, beyaz, kırmızı mermerlere yapılmıştır. Türkiye’nin bütün illerinden ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nden gönderilen toprakların konulduğu pirinç vazolar mezar odasının ortasında yer alan kırmızı mermer sandukanın çevresinde bulunmaktadır.
Aslanlı Yol
24 aslan heykeli 262 m. uzunluğundaki yolun iki yanında, oturmuş pozisyonda durmaktadır. Atatürk’ün Türk ve Anadolu tarihine verdiği önemi vurgulamak için aslan heykelleri kuvvet ve sükuneti temsil edecek şekilde, Anadolu’da büyük bir uygarlık kurmuş Hititlerin sanat üslubu ile Hüseyin Özkan tarafından yapılmıştır.
Toplamda 750 bin metrekarelik bir alan üzerinde yer alan Anıtkabir, aslanlı yol, tören meydanı, mozole ve on kuleden oluşan görkemli yapılar bütünlüğü oluşturmaktadır.
Bu eserin yapımında emeği bulunanlara şükranlarımızı sunuyoruz. Cumhuriyetimizin kurucusu, Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ü bir kez daha sevgi, saygı ve özlemle anıyoruz.
Hazırlayan: B. Serhat Cengiz
Kaynakça:
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı / Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü
• www.anitkabir.org
• www.arkitera.com
• Anıtkabir Yarışması Bağlamında Paul Bonatz’a Dair Bir Okuma, Nevin Aslı Can Bilge, Dr., Mimarlık Tarihçisi.
