Küreselleşen Dünyanın Küresel Meyvesi “Maviyemişler"

Küreselleşen Dünyanın Küresel Meyvesi “Maviyemişler Maviyemiş, çok yıllıklı çalı formunda bir tür olup Fundagiller (Ericaceae) familyasının Vaccinium cinsine giren üzümsü bir meyvedir. Karadeniz Bölgesi’nde 2 türü, Vaccinium arctostaphylos (Ayı üzümü, Trabzon çayı, Çay üzümü, Avcı üzümü, Likarpa, Likapa, Lifar) Vaccinium myrtillus (Çoban üzümü, Çalı çileği, Yayla likapası, Yer liforu) doğal olarak yetişmektedir. Ancak çok az miktarda Vaccinium vitis idaea ve Vaccinium ulginosum da olduğu raporlanmıştır. [caption id="attachment_127943" align="aligncenter" width="442"] Resim 1: Karadeniz Bölgesi’nde doğal olarak yetişen Vaccinium türlerinin çiçek, meyve ve yaprakları ((A) Vaccinium vitis idea L. (B) Vaccinium myrtillus L. (C) Vaccinium uliginosum L. (D) Vaccinium arctostaphylos L.)[/caption] Anavatanı Amerika olan maviyemişlerin oldukça popüler olmaları sebebiyle ilk seleksiyon işlemleri Dr. F.C. Coville tarafından 1906 yılından itibaren başlatılmıştır. Avrupa ülkelerinde, maviyemişleri kültüre alma işlemi, 20. yy. başlarında Kuzey Amerika’nın yüksek boylu maviyemişleri yetiştirmeye başlamasıyla ilgi odağı olmuştur. İlk plantasyon 10 hektarlık bir alan üzerinde Hollanda’nın Assen şehrinde 1923 yılında Bergesius tarafından kurulmuştur. Dr. Piotr Hoser ise 1924 yılında bazı maviyemiş bitkilerini Polonya’ya ithal etmiştir. Fakat bu bitkiler 1929 yılının kışında yok olmuştur. Aynı yıl Alman Dr. Walter Heerman Amerika’dan maviyemiş bitkilerini ithal etmiştir ve bu bitkileri kültüre alma ve üretme işlemine başlamıştır. Dr. Walter Heerman, E. White ve Dr. F.V. Coville, Kuzey Amerika’daki tohumları ve hibritlerini kullanarak maviyemiş üretimine devam etmişlerdir. Daha sonra Dr. Heerma’nın çalışmaları özel bir şekilde 1934 yılına kadar sürmüştür. Bu çalışmaların sonucunda 1951 yılında 50 hektarlık alanı kapsayan bir plantasyon kurulmuştur. Ancak, maviyemişlerin asıl dünya piyasasında fark edilmesi II. Dünya Savaşı’ndan sonra olmuştur. Günümüze gelindiğinde ise ormancılık ve tarım teknolojilerindeki hızlı gelişime ve fonksiyonel gıdalara olan talebin artırılması Maviyemiş meyvelerini piyasada aranan bir ürün haline getirmiştir.

Dünyada Ticari Olarak Üretimi Yapılan Maviyemiş Çeşitleri

Maviyemişler doğal ortamlarda yabani olarak kendiliğinden yetişebildiği gibi 1900’lü yıllarda başlatılan ıslah çalışmaları ile bazı türler ve bu türlere ait çeşitler ile karışık melezleme çalışmaları sonucunda elde edilmiş olan birçok yeni çeşit kültürel olarak yetiştirilmektedir. Maviyemişler dünya piyasasında çok talep gören ürünler olduğu için ıslah çalışmalarıyla toplanma sezonu, verim, yıllık üretim yoğunluğu, meyve kalitesi, hastalıklara karşı direnç, kış dayanımı gibi bazı özelliklerini geliştirmek için ıslah çalışmaları yapılmıştır. Dünyada ticarete konu olan birçok çeşit aşağıdaki türlerden ıslah edilmiştir. Bunlar; 1. Alçak boylu maviyemişler (Lowbush blueberry) (Vaccinium angustifolium). 2. Yüksek boylu maviyemişler (Highbush blueberry) (Vaccinium corymbosum). a) Kuzey orijinli olan maviyemiş türleri. b) Güney orijinli olan maviyemiş türleri. 3. Yarı Yüksek boylu maviyemiş türleri. 4. Tavşan gözü maviyemişleri (Rabbiteye blueberry) (Vaccinium ashei). Doğu Karadeniz Bölgesi’nde orman içi ve açıklıklarda kendiliğinden yetişen maviyemişler yerel halk tarafından doğal olarak tüketiliyor olmasına rağmen, bölge insanı tarafından önemi bilinmiyor ve sadece yerelde tüketimi sürdürülüyordu. İki binli yıllarda ilk çeşitlerin bölgeye gelmesiyle adaptasyon denemeleri yapılmış ve kuzey orijinli yüksek boylu maviyemişlerin bölge için uygun olduğu tespit edilerek genelde bu türlerden elde edilen çeşitler getirilmiştir. Ancak bazı bölgelerde güney orijinli yüksek boylu maviyemişlerin denemeleri hala devam etmektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun ve Samsun illerinde kişisel ve ticari üretim devam etmektedir. Kuzey orijinli yüksek boylu maviyemiş türlerinin, diğer maviyemiş türlerinde de olduğu gibi tam erişkinliğe geldikten sonraki toplanma zamanları farklılıklar göstermektedir. Bu zamanlar bölgeden bölgeye değişen iklim koşullarının etkisiyle değişkenlikler göstermekle birlikte genellikle şu şekilde adlandırılırlar; Erken Dönem Olgunlaşan Çeşitler: Haziran ile Temmuz aylarındaki herhangi bir zaman diliminde olgunlaşan çeşitlerdir. Orta Dönem Olgunlaşan Çeşitler: Temmuz ayının ikinci haftasından başlayıp Ağustos ayının başındaki herhangi bir zaman diliminde olgunlaşan çeşitlerdir. Orta Geç Dönem Olgunlaşan Çeşitler: Temmuz ayının ortalarından başlayıp Ağustos ayının ortasındaki herhangi bir zaman diliminde olgunlaşan çeşitlerdir. Geç Dönem Olgunlaşan Çeşitler: Ağustos ayından başlayıp Eylül ayının en geç ikinci haftasına kadarki herhangi bir zaman diliminde olgunlaşan çeşitlerdir. Aynı zamanda çeşitlerden alınan meyve verimleri iklim ve çevre koşullarına bağlı olarak değişmektedir.

Alçak Boylu Maviyemişler (Lowbush Blueberries)

Alçak boylu mavi yemişler adından da anlaşılacağı üzere çok fazla boy yapmayan daha çok toprak altında rizom oluşturarak yayılım gösteren bir türdür. Çok nadir olarak 1.5 metreden biraz daha uzundur. Erişkinliğe ulaşmış olan bitkiler yoğun olarak toprak üstü yüzeyi kaplayabilir. Bu tür, bol gün ışığı alan ve iyi drenajı olan asidik topraklar için uygundur. Toprak yüksek oranda organik madde içeriği içermeli ancak bitkinin kullanılabileceği mineral madde miktarı düşük olabilir. Bu türün istediği toprak pH'ı 4.2 ila 5.2 arasındadır. Asit yağmurlarına karşı oldukça dayanıklı bir türdür. Ilıman iklimlere adapte olmuş bir türdür. Ticari olarak kültürü yapılan çeşitleri; Brunswick, Blomidon, Cumberland, Burgundy, Fundy, Augusta, Claret, Jonesboro, North Country, Northsky, Pretty Yellow, Spring, Verde türleridir. Bu türler içerisinde endüstriyel olarak yaygın olarak kullanılan çeşitler Blomidon, Burgundy ve Yüksek Boylu Maviyemişler (Highbush blueberry) (Vaccinium Corymbosum). [caption id="attachment_127944" align="aligncenter" width="554"] Resim 2: Alçak boylu maviyemiş meyvesi ve genel görünümü[/caption] Günümüzde, maviyemiş plantasyonunda kullanılan çeşitlerin çok büyük bir bölümü bu kültür türleri içerisinde yer almaktadır. Yüksek boylu maviyemişler hem küçük ölçekte üretime hem de çok büyük ticari üretime uygundur. Yüksek boylu maviyemişler en iyi yetiştiği yerler pH'ın 4.5-5.0 arasında olduğu kumlu killi topraklardır. Yetiştiği yerdeki toprakların drenajlarının iyi olması hayati bir önem taşır, özellikle yaz ayları boyunca çok fazla neme ihtiyaç duyarlar. Yüksek boylu maviyemişler kendi aralarında iki kısma ayrılırlar. Bunlar kuzey orijinli olan maviyemiş türleri ve güney orijinli maviyemiş türleridir. Kuzey orijinli maviyemiş türleri 1.5 ila 3 metreye kadar boylanabilen bitkilerdir. İlk kez 1920 yılının başlarında doğadan seçilen ve “Rubel” adı verilen bir tür ile plantasyonu yapılmıştır. Günümüze gelindiğinde ise, birçok tür geliştirilmiş ve geliştirilmeye devam etmektedir. Kuzey orijinli maviyemiş türleri verimli türlerdir. Dağlık alanlarda oldukça iyi bir adaptasyon sağlamışlardır. Soğuk bölgeleri seven türlerdir. Bazı kaynaklar -20ºC altındaki sıcaklığın bu türler tarafından tölere edebileceğini yazmasına rağmen, bazı kaynaklar bazı çeşitlerinin kışın sıcaklığın -30ºC’nin altına düşmesi durumunda bitkinin zarar görebileceğini yazmaktadır. Ayrıca birçok meyve hastalığına karşı da dayanıklıdır. Yapılan deneysel çalışmalar sonucunda Kuzey orijinli yüksek boylu maviyemiş türlerinin verimlerinin artması için gerekli olan soğuklama süresi minimum 800 saat olarak belirlenmiştir. Kuzey orijinli yüksek boylu maviyemişlerin yaklaşık 100’den fazla kültürleri bulunmaktadır. Ticari olarak dikimi yapılacak meyvelerin verimini artırmak için dikim yapılacak alana birden fazla kültür türünün dikiminin yapılması yararlı olacaktır. Ticarete konu olan bazı Kuzey orijinli maviyemiş çeşitleri; Earliblue, Bluecrop, Bluegold, Torro, Jersey, Brigitta, Bluejay, Aurora, Bluetta, Blueray, Chandler, Coville, Collins, Croatan, Darrow, Draper, Duke, Echota, Elliott, Hardyblue, Ivanhoe, Lateblue, Liberty, Nelson, Northland, Nui, Olympia, Patriot, Reka, Rubel, Spartan şeklinde sıralanabilir. [caption id="attachment_127945" align="aligncenter" width="640"] Resim 3: Kuzey orijinli yüksek boylu maviyemiş çiçek ve meyvesi (Talisman çeşidi)[/caption] Güney orijinli maviyemiş türleri sıcağı seven, ekstrem kış koşullarına dayanıksız türlerdir. Soğuklama ihtiyaçları oldukça düşüktür ortalama 200-300 saatlik soğuklama süreleri bu türler için yeterlidir. Bu türler 2-4 metreye kadar boylanabilirler. Bu türlerin yetiştirilmesi diğer türlere göre biraz zahmetlidir. Bazı türleri oldukça erken olgunlaşırlar, hatta Nisan ayında bile olgunlaşan türler rapor edilmiştir. Ancak ilkbaharda gerçekleşebilecek don olaylarına karşın oldukça dayanıksızdır. Düşük organik içerikli topraklara adaptasyonu uygundur. Ticarete konu olan bazı güney orijinli maviyemiş çeşitleri; Oneil, Sharpblue, Jubile, Ozarkblue, Misty, Snowchaser, Primadonna, Springhigh, Jewel, Rebel, Sapphire, Millennia, Star, Abudance, Windsor, Southern Belle, Emerald, Palmetto, Camellia, Santa Fe, Bladen, Bluecrisp, Reveillei Pamlico, Lenoir, Craven, Marimba, Southmoon, Avonblue, Gulfcoast, Georgian, Cooper, Sampson, Biloxi, Capefear, Flordablue, Magnolia, Blueridge, Pearl River, Yarı Yüksek Boylu Maviyemişler (V. corymbosum x V. Angustifolium). [caption id="attachment_127946" align="aligncenter" width="681"] Resim 4: Güney orijinli yüksek boylu maviyemiş genel görünüm ve meyvesi (Gumbo çeşidi)[/caption] Yarı yüksek boylu maviyemiş türleri genellikle yüksek boylu maviyemişler ile alçak boylu maviyemişlerin çaprazlanması ile elde edilmiştir (V. corymbosum x V. angustifolium). Yarı yüksek boylu maviyemişler ekstrem derecedeki kış soğuklarına karşı dayanıklıdır. Öyle ki, kuzeycil türler sıcaklığın -30ºC’nin altına düşmesi sonucunda ciddi zararlar görebilirken, yarı yüksek boylu maviyemiş türleri -37 ila -43ºC arasındaki sıcaklıkları tolare edebilirler. Fakat kuzeycil türler kadar verimli olmayabilirler. Bazı türlerinin verimleri düşük veya orta derecede oldukları için ticari plantasyonların yapıldıkları alanlarda, eğer kuzey orijinli yüksek boylu maviyemiş çeşitleri yetiştirilebiliyorsa tercih edilmezler. Ancak bu ticari üretimlerinin yapılmadığı anlamına gelmemektedir. Soğuk bölgelerde ticari üretimleri yoğun olarak yapılmaktadır. Ticarete konu olan bazı yarı yüksek boylu maviyemiş çeşitleri; Tophat, Northsky, Chippewa, Northblue, Polaris, Northcountry ve Friendshiptir. [caption id="attachment_127947" align="aligncenter" width="670"] Resim 5: Yarı yüksek boylu maviyemiş genel görünüm ve meyvesi (Top Hat çeşidi)[/caption]

Tavşan Gözlü Maviyemişler (Vaccinium Ashei)

Bu türü kültüre alma işlemleri 1940’lı yıllarda başlamıştır. Erken çiçeklendiklerinden dolayı dağlık alanlarda yetiştirilmeye uygun türler değildirler. Soğuklama süreleri 450-600 saat arasındadır. Kuzey orijinli yüksek boylu maviyemişler ile karşılaştırıldıklarında soğuklara karşı toleransı azdır. Bu türler çok çeşitli asidik topraklar ile düşük organik madde içeren (%1-2) topraklarda yetişirler. Ancak donmaya karşı çok dayanıksız bir türdür. Bir diğer problemi de kendine verimsiz bir türdür. Bu da diğer tavşan gözlü maviyemiş türleri ile tozlaşmayı zorunlu hale getirmektedir. Bu sebeple bu türün tarımının yapılacağı bölgelere birbiriyle uyumlu tavşan gözlü maviyemiş çeşitlerinin tespit edilip tozlaştırmayı kolaylaştırması için bir arada dikilmelidir. Kuraklık probleminin yaşandığı alanlarda kurulan tavşan gözlü maviyemiş denemelerinin bir kısmı ilgi çekici sonuçlar vermiştir. Ticarete konu olan bazı tavşan gözlü maviyemiş çeşitleri; Powderblue, Ochlockonee, Tifblue, Yadkin, Baldwin, Alapaha, Climax, Premier, Montgomery, Ira, Brightwell, Onslow, Windy, Snowflake, Savory, Beckyblue, Aliceblue, Vernon, Bonita, Bluegem, Woodard, Chaucer, Bluebelle, Briteblue, Choice, Columbus, Delite, Centurion’dur. [caption id="attachment_127948" align="aligncenter" width="731"] Resim 6: Tavşan gözlü maviyemiş genel görünüm ve meyvesi (Desoto çeşidi)[/caption]

Maviyemişlerin Tıbbi ve Kimyasal Özellikleri

Maviyemişlerde bulunan biyoaktif bileşenler bu meyvelerden elde edilen ürünlerin tıbbi ve biyolojik özelliklere sahip olmasına neden olmaktadır. Maviyemişlerden elde edilen ekstraktların birçok farmakolojik aktiviteye sahip olduğu raporlanmıştır. Bunlardan bazıları yara iyileştirici özelliği, anti-ülser, anti-aterosklerotik ve vasoprotektif etkileridir. Ayrıca vücudun dolaşım sisteminin düzenlemesinde oldukça etkilidir. Maviyemişlerde bulunan antosiyaninler göz küresinde bulunan kılcal damarların geçirgenliğini ve elastikiyetini artırmaktadır, bu yüzden mikrokandolaşımını artırarak gece görüşünü geliştirir. Bu özellikleri sayesinde gözle ilgili preparatların hazırlanmasında maviyemişlerden elde edilen ekstraktlardan yararlanılır. Bunların dışında bazı Vaccinium türlerinin antidiabetik özelliklere sahip olduğu belirtilmiştir. Bu türler diabetik hastaların tedavisinde geleneksel tıpta yaygın olarak kullanılmaktadır. Pek çok bitki ekstresinin ömür uzunluğuna etkisi C. elegans üzerinde çalışılmıştır. V. angustifolium bitkisinden elde edilen ekstrenin C. elegans’ın ortalama ömrünü %28 uzattığı görülmüştür. Maviyemişlerin bileşiminde bulunan flavanoit, fenolik asit, Vitamin C, Vitamin E, karetenoidler ve çeşitli minerallerin varlığı, maviyemişleri zengin bir antioksidan kaynağı yapmaktadırlar. Düşük kalori ve sodyum içermesi, büyük oranda lif kaynağı olması bu bitkiyi önemli besin maddeleri arasına sokmaktadır. Maviyemişlerin tedavi edici rolü, yapısında bulunan fenolik bileşenlerden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, meyvedeki bu tip kimyasal kompozisyonun oluşmasında meyve tipi ve bitkinin kültivasyon koşullarının önemli bir etkisi vardır.

Referanslar  Chambers, B. ve Camire, M., 2003. Can cranberry supplementation benefit adults with type II diabetes? Diabetes Care 26, 2695–2696. Connor, A.M., Luby, J.J., Tong, C.B.S., Finn, C.E. ve Hancock, J.F., 2002. Genotypic and enviromental variation in antioxidant activity, total phenolic content and anthociyanin content among bluberry cultivars, Journal of the American Society for Horticultural Science, 127, 1, 89-97. Çelik, H., 2011. Samsun İçin Yeni ve Popüler Üzümsü Meyveler: Maviyemiş ve Turnayemişi, Mart, Samsun Sempozyumu, Bildiriler Kitabı: 1-9. Çelik, H., Özgen, M. ve Saraçoğlu, O., 2012. Organik ve Standart Olarak Yetiştirilen Bazı Yüksek Boylu Maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) Çeşitlerinin Fitokimyasal İçerikleri ile Antioksidan Kapasitelerinin Karşılaştırılması, Tarım Bilimleri Dergisi, 16, 167-176. Davis, P.H., 1978. Flora of Turkey and East Aegean Islands, Edinburg Univ. Press, 6, 89- 108. Gao, G. ve Draper, E., 2010. Growing Blueberries in the Home Garden, Agriculture and Natural Resources, Fact Sheet,1-8. İpek, A., Sertkaya, İ., Gedikli, M., Ceylan, Ö.S., Genç, H.E., Akbulut, M., Baykal, H. ve Şavşatlı, Y., 2014. Ayıüzümü (Vaccinium arctostaphylos L.) türünün envanterine ait bir araştırma: Trabzon Orman Bölge Müdürlüğü Örneği, Journal of Forestry Research, 1, 1, 60-67. Jellin, J.M., Gregory, P.J., Batz, F. ve Hitchens, K., 2005. Natural medicines comprehensive database. In: Pharmacist’s Letter/Prescriber’s Letter. Therapeutic Research Faculty, Stockton, CA, 2239. Kafkas, E., Özgen, M., Özoğul, Y., ve Türemış, N., 2008. Phytochemıcal and fatty acid profile of selected red raspberry cultivars: A Comparatıve Study, Journal of Food Quality, 31, 67-78. Koca, I. ve Karadeniz, B., 2009. Antioxidant properties of blackberry and blueberry fruits grown in the Black Sea Region of Turkey, 121, 447-450. Lord, W., 2013. Wild New Hampshire Blueberries, Cooperative Extension, Universty of New Hampshire, 1-4. Özyağci, M.A., Dengiz, O. ve Aydoğan, M., 2013. Çay Yetiştirilen Tarım Topraklarının Reaksiyon Değişimleri ve Alansal Dağılımları, Toprak-Su Dergisi, 2, 1, 23-29.

[caption id="attachment_127950" align="alignnone" width="293"] Dr. Öğr. Üyesi Prof. Dr. Onur Tolga Okan Karadeniz Teknik Üniversitesi Maçka Meslek Yüksek Okulu- Kimya ve Kimyasal İşlemler Teknolojisi Bölümü[/caption]