İş Yerlerinde Kimyasal Etkilenim

03.05.2019

Genel Tanımlar

1.1. Madde: Kütlesi olan ve uzayda yer kaplayan her şey maddedir ve kimyasal, madde ile maddelerin değişimini inceleyen pozitif bir bilim dalıdır. Tüm maddeler temel olarak en azından ilkece, üç formda bulunabilir: katı, sıvı ve gaz. Katılar belirli ve kesin şekilleri olan yapılardır. Sıvılar katılara oranla daha az rijid yapılı olup akışkandır ve bulundukları kabın şeklini alabilirler. Sıvılar gibi gazlar da amorf akışkandır ve bulunduğu ortamın hacmini doldurma eğilimindedir, ama onlardan farklı olarak sınırsız genleştikleri kabul edilir. Ayrıca tüm gazlar için genleşme sabiti aynıdır.

1.2. Kimyasal Madde:

Doğal halde bulunan veya üretilen veya herhangi bir işlem sırasında veya atık olarak ortaya çıkan veya kazara oluşan her türlü element, bileşik veya karışımlardır.

1.3. Tehlikeli Kimyasal Madde

1.3.1. Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, çok toksik, toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına sahip maddeler, 1.3.2. Yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko–kimyasal veya toksikolojik özellikleri ve kullanılma veya işyerinde bulundurulma şekli nedeni ile işgörenlerin sağlık ve güvenliği yönünden risk oluşturabilecek maddeler, 1.3.1. Mesleki etkilenim sınır değeri belirlenmiş maddelerdir.

1.4. Tehlike:

İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya iş yerini etkileyebilecek zarar veya yıkım verme potansiyeli [1].

1.5. Risk:

Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali [1].

1.6. İş Kazası:

İş yerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hale getiren olaya iş kazası denir.

1.7. Ramak Kala (Near Miss):

İş yerinde meydana gelen; çalışan, iş yeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olduğu halde zarara uğratmayan olay. Örneğin yapı iskelesinden düşen ancak kimseye çarpmayan bir tuğla.

1.8. Risk Ddeğerlendirmesi:

İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar.

1.9. Önleme:

İş yerinde yürütülen işlerin bütün aşamalarında, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili riskleri ortadan kaldırmak ya da azaltmak için planlanan ve alınan önlemlerin tümü.

1.10. Patlayıcı Madde:

Atmosferik oksijen olmadan da ani gaz yayılımı ile ekzotermik reaksiyon verebilen ve/veya kısmen kapatıldığında ısınma ile kendiliğinden patlayan veya belirlenmiş test koşullarında patlayan, çabucak parlayan katı, sıvı, macunumsu, jelatinimsi haldeki maddelerdir.

1.11. Oksitleyici Madde:

Özellikle yanıcı maddelerle olmak üzere diğer maddelerle temasında önemli ölçüde ekzotermik reaksiyona neden olan maddelerdir.

1.12. Çok Kolay Alevlenir Madde:

0°C’den düşük parlama noktası ve 15°C’den düşük kaynama noktasına sahip sıvı haldeki maddeler ile oda sıcaklığında ve basıncı altında hava ile temasında yanabilen, gaz haldeki maddelerdir.

1.13. Kolay Alevlenir Madde

1.13.1. Enerji uygulaması olmadan, ortam sıcaklığında hava ile temasında ısınabilen ve sonuç olarak alevlenen maddeler, 1.13.2. Ateş kaynağı ile kısa süreli temasta kendiliğinden yanabilen ve ateş kaynağının uzaklaştırılmasından sonra da yanmaya devam eden katılar; 1.13.3. Parlama noktası 21°C'nin altında olan sıvılar, 1.13.4. Su veya nemli hava ile temasında, tehlikeli miktarda, çok kolay alevlenir gaz yayan maddelerdir.

1.14. Alevlenir Madde:

Parlama noktası 21°C- 55°C arasında olan sıvı haldeki maddelerdir. 1.15. TLV: ESD, Eşik Sınır Değer (Treshold Limit Value). Günde 8, haftada 40 saat çalışma ile çalışanlara zararlı etki göstermeden çalışılabilecek ortalama kimyasal madde derişimidir [2]. 1.16. TLV-TWA: Zaman ağırlıklı ortalama değer (Time Weighted Avarage). Günde 8, haftada 40 saat çalışan işçinin bir kimyasala uzun süreli, tekrarlanan bir biçimde maruz kalması durumunda sağlığının zarar görmeyeceği düşünülen zaman ağırlıklı ortalama kimyasal madde derişimidir [2]. 1.17. TLV-STEL: Kısa süreli etkilenim sınırı (Short Time Exposure Limit). Genelde 15 dakikalık bir süre için ön görülen ve çalışanın tahriş, uzun süreli tedavi edilemez, deri yıkımı gibi zararlara neden olabilecek derişim değeridir. Aynı zamanda günlük TLV-TWA eşiklerini geçmemek koşulu ile günde 60 dakika arayla en çok dört kez etkilenim derişimidir [2].

Şekil 1. Örnek bir TWA grafiği.

1.18. TLV-C:

Eşik tavan değer (Ceiling). 8 saatlik bir çalışma günü boyunca, anlık bile olsa geçilmemesi gereken eşik değerdir.

1.19. LD50:

Ölümcül doz (Lethal Dose). Toksik bir maddenin ya da radyasyonun, test popülasyonunun %50’sinin ölümüne neden olan medyan doz değerini tanımlar. Toksikolojide LD50 değeri, bir kimyasalın yutma ya da deriden emilim yolu ile akut toksisitesini göstermek amacı ile kullanılır.

1.20. LC50:

Ölümcül derişim (Lethal Concentration). Toksik bir maddenin ya da radyasyonun, test popülasyonunun %50’sinin ölümüne neden olan medyan derişim değeridir. Toksikolojide LC50 değeri, bir kimyasalın solunum yolu ile ya da su ortamındaki akut toksisitesini göstermek amacı ile kullanılır.

1.21. NOAEL:

Gözlemlenmemiş Olumsuz Etki Düzeyi (No Observed Adverse Effect Level), etkilenen popülasyon ve bunun uygun kontrolü arasındaki olumsuz etkinin sıklığında ya da şiddetinde biyolojik olarak anlamlı bir artışın olmadığı en yüksek etkilenim düzeyidir. Bu düzeyde kimi etkiler görülebilir, ancak bunlar olumsuz etkiler olarak kabul edilmez. NOAEL birimleri ciltten emilim ve yutma yolu için mg/kg bw/d ya da ppm'dir. Soluma yolu için NOAEC kullanılır. Birim mg/L/6h/day olabilir. NOAEL ya da NOAEC değerleri ne denli yüksek olursa, sistemik toksisite ya da kronik toksisite o denli düşük değerlerde olur.

1.22. LOAEL:

Gözlemlenmiş En Düşük Olumsuz Etki Düzeyi (Lowest Observed Adverse Exposure Level), etkilenen popülasyon ve bunun uygun kontrol kümesi arasındaki olumsuz etkilerin sıklığında ya da şiddetinde biyolojik olarak anlamlı artışların gözlendiği en düşük etkilenim düzeyidir. Kimi kez, yinelenen doz toksisite çalışmalarından (28 gün yinelenen doz toksisitesi çalışması, 90 gün yinelenen doz toksisite çalışması ya da kronik toksisite) ve çalışma tasarımından kaynaklanan üreme toksisitesi çalışmalarından yalnızca LOAEL alınabilir. NOAEL'lerin tanımlanamaması durumunda LOAEL aynı zamanda, türetilmiş sıfır etki düzeyi (DNEL-Derived No-Effect Level) gibi insanlara eşik güvenlik etkilenim dozunu türetmek için de kullanılır. Bununla birlikte, daha yüksek değerlendirme katsayıları uygulanmalıdır.

1.23. Doz:

Maddenin etki yönündeki derişimidir (dose). Doz = Derişim x Etkilenim süresi

1.24. Tepki.

Kirleticiye ilişkin gözlemlenebilen herhangi bir biyolojik değişim (yanıt, tepki, response). 1.24.1 Ölçülebilir olmalıdır. 1.24.2. Gözlemlenebilir bir yan etkiye gerek yoktur. 1.24.3. Kimi sınırlı etkiler yararlı olabilir ve ancak yüksek dozda ya da kritik süre içerisinde yan etki (adverse effect) görülebilir.

1.25. Solunum Bölgesi:

Merkezi, kişinin kulaklarını birleştiren çizginin orta noktası olan 10 cm yarıçaplı kürenin, başın ön kısmında kalan yarısıdır [2].

1.26. Çok Toksik Maddeler:

Çok az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik yıkımlara veya ölüme neden olan maddelerdir.

1.27. Toksik Maddeler:

Az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik yıkımlara veya ölüme neden olan maddelerdir.

1.28. Zararlı Maddeler:

Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik yıkımlara veya ölüme neden olan maddelerdir.

1.29. Aşındırıcı Maddeler:

Canlı doku ile temasında, dokunun yıkımına neden olabilen maddelerdir.

1.30. Tahriş Edici Maddeler:

Cilt ya da mukus membran ile doğrudan anlık, uzun süreli ya da yinelenen temasında lokal eritem, eskar ya da ödem oluşumuna neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılmayan maddelerdir.

1.31. Alerjik Madde (Alerjenler):

Solunduğunda, cilde nüfuz ettiğinde aşırı ölçüde duyarlılık gösterebilme özelliği olan ve daha sonra etkilenim altında belirgin olumsuz etkilerin ortaya çıkmasına neden olan maddelerdir.

1.32. Karsinojenik Maddeler:

Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında ve deriden emilimle kanser oluşumuna neden olan ya da kanser oluşumunu hızlandıran maddelerdir.

1.33. Mutajenik Maddeler:

Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında ve deriden emilimle kalıtsal genetik yıkımlara yol açabilen veya bu etkinin oluşumunu hızlandıran maddelerdir.

1.34. Üreme için Toksik Madde (Reprotoksinler):

Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında ve deriden emilimle kalıtımsal genetik yıkımlara yol açabilen veya bu etkinin oluşumunu hızlandıran maddelerdir.

1.35. Mesleki Etkilenim Sınır Değeri:

Başka biçimde belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalışanların solunum bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde derişiminin zaman ağırlıklı ortalamasının üst sınırıdır.

1.36. Biyolojik Sınır Değeri:

Kimyasal maddenin, metabolitinin ya da etkilenmeyi belirleyecek bir maddenin uygun biyolojik ortamdaki derişiminin üst sınırıdır.

1.37. Sağlık Gözetimi:

Çalışanların belirli bir kimyasal maddeden etkilenimleri ile ilgili olarak sağlık durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılan değerlendirmelerdir.

1.38. Biyolojik İzlem:

Doku, salgı, dışkı, solunan hava ya da bunların kombinasyonundaki madde ya da metabolitlerinin uygun referanslarla karşılaştırmalı olarak etkilenim ve sağlık risklerinin değerlendirilmesi için ölçülmesi ve değerlendirilmesi işlemidir. Bu işlem önleyici bir eylem olup tanı işlemlerinden farklıdır.

1.39. Gazlar:

20°C sıcaklık ve 101,1 kPa norm basınç altında ya da 50°C de 100 kPa (salt)’dan daha büyük bir buhar basıncına sahip bizi çevreleyen uzayda tamamen gaz olarak yer alan amorf bir akışkandır [3].

1.40. Sıkıştırılmış Gazlar:

Bir kapta bulunan ve 21,1ºC sıcaklıkta 275,8 kPa üzerinde mutlak basınca sahip gazlar ya da gaz karışımlarıdır.

1.41. Sıvılar:

20°C sıcaklık ve 101,1 kPa norm basınç altında ya da 50°C de 100 kPa (salt)’dan daha küçük bir buhar basıncına sahip ya da 101,1 kPa norm basınç altında 20°C ya da daha düşük sıcaklıklarda bir ergime noktasına ya da başlangıç ergime noktasına sahip olan madde/ karışımlardır [3].

1.42. Katılar:

Yukarıdaki gaz ve sıvı madde ya da karışımların tanımları ile örtüşmeyen diğer rijid madde ya da karışımlardır.

1.43. Buhar:

Sıvı ya da katı bir maddenin 20°C sıcaklık ve 101,1 kPa norm basınç altında gaz evresindeki halidir; j = 10 mm (solunabilir).

1.44. Aerosol:

Gaz ortamında dağılmış mikroskopik boyuttaki tanecikler; toz, duman, tütsü gibi katı tanecikler ya da sis ve pus gibi sıvı tanecikler olabilir.

1.45. Tütsü:

Genelde ergimiş metallerden yayılan gazların yoğuşmasıyla görülen katı taneciklerden oluşan bir aerosoldür. Tütsüyü oluşturan bu katı taneciklerin çapı genelde 1,0 mikrondan küçüktür. Çoğu kez, yayılan bu metal tanecikleri havanın oksijeniyle birleşerek oksitleri oluşturur. Örneğin kadmiyum oksit dumanı gibi.

1.46. Duman:

j= 0,1 mm’dan küçük karbon ya da is parçacıklarıdır. Bunlar kömür, fuel-oil gibi karbonlu maddelerin tam yanması sonucu oluşur. Duman genellikle olabildiği kadar kuru taneciklerden oluşan damlacıklar içerir. Tütün, örneğin ıslak duman, çok küçük katran damlacıkları şeklinde parçacıklar oluşturur. Tütün dumanının tanecik büyüklüğü yaklaşık 0,25 mikrondur.

1.47. Sis:

Gaz ya da sıvı durumdaki parçacıkların yoğunlaşması ile havada asılı kalabilen sıvı damlacıklardır ya da sıçrama, köpürme veya atomize şeklinde sıvıların havada dağılmış durumudur. Yani sis sonunda sıvı olacak atmosferde asılı sıvı damlacıklarıdır. Çıplak gözle görülebilir.

1.48. Pus:

Gazların sıvı evreye yoğuşması ile ya da bir sıvının dispers hale parçalanması (ör. sıçrama, köpürme ya da atomize) ile oluşan sıvı damlacıkların havada askıda kaldığı bir aerosoldür. Örneğin kesme ve öğütme işlemleri sırasında oluşan yağ pusu, elektro kaplamada oluşan asit pusu, yüzey işlem sırasında oluşan asit ya da alkali pusları, ve spreyleme sırasında oluşan boya spreyi pusları bu tanıma girer.

1.49. Asbest:

Bir silikat olan tremolitin değişiminden oluşan, kırılmadan bükülebilen, ipeksi görünümde lifli, ateşe dayanıklı lifli silikattan oluşan bir mineraldir [4].

1.50. Asbest Söküm Çalışanı:

Bakanlıkça kurulan komisyon tarafından oluşturulan eğitim programını tamamlamış ve kurs bitirme belgesi almış çalışan kişidir.

1.51. Asbest Söküm Uzmanı:

Yönetmelik kapsamında belirtilen işlemlerin uygulanması aşamasında işveren tarafından sorumluluk verilen, Bakanlıkça kurulan komisyon tarafından oluşturulan eğitim programını bitirip, sınavda başarılı olarak kurs bitirme belgesi alan kişidir.

1.52. VOC:

Uçucu organik bileşikler (Volatile Organic Compounds). Güneş ışığında azot oksitleri ile reaksiyona girerek, foto-kimyasal oksidanlar oluşturabilen, antropojenik ve biyojenik kaynaklardan oluşan metan dışında kalan tüm organik bileşiklerdir [5]. Organik Uçucu Bileşikler alifatik veya aromatik yapıda, kaynama sıcaklığı 250ºC'ye kadar olan ve atmosferik fotokimyasal reaksiyon ile hava kirliliğine neden olan hidrokarbonlardır. Bu maddeler hava ile solunduğunda birçok kalıtsal sağlık hastalıklarına neden olmaktadır. Uçucu maddelerin solunması ile oluşabilecek sağlık sorunlarının önlenebilmesi için, İSG yönetmeliğindeki standartlara uygun VOC ölçümleri, işverenlerce düzenli aralıklarda yaptırılması gerekmektedir.

Kaynaklar

[1] 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası.

[2] Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, Madde 4(d), R.G. 2.08.2011-28711.

[3] UN GHS Rev.7, 2017.

[4] ÇSGB, 2017, Asbestle Çalışmalarda İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulama Rehberi, Ankara.

[5] Hava Kalitesini Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği, Madde 4(ş). R.G. 06.06.2008-26898.

Teşekkür “İşyerlerinde Kimyasal Etkilenim” ders notlarının hazırlanmasında emeği ve yardımı geçen değerli dostum Kimya Mühendisi İlker Erdoğan’a sonsuz teşekkürlerimi iletirim.