İş Yerinde Kimyasal Etkilenim-2

03.07.2019

İş Yerinde Kimyasal Etkilenim İş Sağlığı ve Güvenliği Yönünden İş Yerinde Tehlikeli Kimyasallar

Kimyasalların kullanması, insanlığın iş süreçlerini iyileştirmesine ve onlar olmadan ulaşılması olanaksız yenilikçi ürünler ve teknolojiler üretmesine izin vermiştir. Ancak genellikle yanıcı, yakıcı, zehirli ve aşındırıcı özellik taşıyan kimyasallar, çalıştığımız işyerinde ve çevremizde yönetilmesi ve kontrol edilmesi gereken tehlike ve riskler içermektedir. Bu ders kitabında, endüstride ve kimya sanayiinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden öğrenciler için, kimyasalların tanınması, sınıflandırması, etiketlenmesi ve güvenli kullanımının yanı sıra, olası risklerinin ne şekilde ve hangi yöntemlerle en aza indirgenebileceği ya da yok edilebileceği konularında minimum gereklilikteki bilgilere yer verilecektir.

1.1. Kimyasal Zararlılıklar Nelerdir?

Kimyasal zararlılıklar, bir kimyasalın kullanılmasıyla ilgili risklerdir. Kısaca işyerinde kimyasal zararlılıklar şöyledir:

1.1.1. Fizikokimyasal Zararlılıklar

Kimyasalın fiziksel yapısı nedeniyle, çalışanlara, işyerine ve çevreye tümüyle ya da kısmen zarar verebileceği risklerdir. Bu riskler, kimyasalın fiziksel özelliklerine (yanıcı, patlayıcı, aşındırıcı, reaktif) ve bunların nasıl elleçleneceğine ve depolanacağına işaret etmektedir.

1.1.2. Sağlık Zararlılıkları

Üretimde çalışanların ve diğer personelin, solumayla, ciltten ve gözden emilimle ya da yutma yoluyla tehlikeli kimyasallardan etkilendiği durumlarda sağlıkla ilgili olarak gelişen akut (bulantı, kusma, asit yanıkları, asfiksiye) ya da uzun süreli yinelenen etkilenim sonucu kronik (dermatit, astım, karaciğer yıkımı, kanser vb.) hastalıklar ve olaylardır.

1.1.3. Çevresel Zararlılıklar

Kimyasallar çevreye yayıldığında ya da atıklarının kazayla doğal flora ve fauna örtüsüne dağıldığında akut ya da kronik etkiler gösterirler ki, bunlar kimyasalların çevresel zararlılıkları olarak tanımlanır.

1.2. Sık Rastlanan Kimyasal Zararlılıklar

Zararlı birçok kimyasal madde, yanıcıdır ve hızlı bir şekilde ciddi bir yangına ya da patlamaya neden olabilmektedir. Yanıcı maddeler kullanıldığında ve insanların sigara içtikleri ya da iş süreçlerinde kıvılcım ve kayda değer ısı etkisinin görülebileceği yerlerde depolandığı durumlarda, kimyasal riskler vardır. Kimyasalların bulunduğu kapların yanlış kullanılması ya da kaza sonucunda devrilmesi ve düşürülmesi durumunda yangın ve patlama riskleri görülebilmektedir. Yanıcı ve parlayıcı maddeler genelde orta boy ya da büyük ambalajlarda ve varillerde bulunması nedeniyle, işyerinde kimyasalların güvenli elleçlenmesi konusunda depo personelinin ve forklift operatörlerinin bu maddeler konusunda bilgilendirilmesi ve eğitilmesi gerekmektedir.

1.3. Kimyasal Tepkimeler

Birçok kimyasal madde, geçimsiz diğer kimyasallar ile temas ettiğinde şiddetli tepki vermektedir. Bu nedenle, iş sağlığı ve güvenliği yönünden, bu tür maddelerin çok dikkatli bir şekilde kullanılması ve depolanması gerekir. Söz konusu tepkimeler, kimyasalın ısıdan, güneş ışınlarından, sudan ve başka reaktif maddelerden etkilenmesi durumunda da ortaya çıkabilmektedir. Kimyasal riskler, belirli kimyasalların birbiriyle karıştırıldığı anlarda da görülebilmektedir. Kimi kez, solvent türü bir maddenin bir karışıma katıldığı sırada şiddetli ve yüksek bir hızla gelişen bir tepkime gerçekleşebilmektedir. Çalışanların, kullandıkları kimyasallarla ilgili yeterli bilgiye sahip olmamaları ya da acil durumlarda ne yapmaları gerektiğini bilmemeleri durumunda, kimyasal riskin de haliyle daha büyük olacağı göz ardı edilmemelidir. Çalışma ortamında, işte bu ihmalden kaynaklanan birçok trajik olay yaşanmaktadır. Şurası unutulmamalıdır ki, güvenli işletim yönergelerinin hazırlanması durumunda, kimyasal risklerin kontrol altına alınması görece kolay olacaktır.

1.4. Çevresel Zararlılıklar

Birçok kimyasal, çevre için risk taşımaktadır. Bu riskler, atmosfere bırakılan gaz ve ısı salımları, toksik maddelerin yerüstü ve yeraltı su rezervlerine sızması, yangın ve patlamalar ya da kimyasal tepkimelerden kaynaklı kayıp ve yıkımlar şeklinde olabilir. İnsanları etkileyen sağlık risklerinin çoğu, bitkileri, yaban hayvanlarını ve mikroorganizmaları da etkilemekte, ekosistemlerin tümüne zarar vermekte ya da bunları yok etmektedir.

1.5. İş Yerinde Kimyasalların Kontrol Altına Alınması

Tehlikeli kimyasallar, işyerinde çalışan insanlara birtakım riskler getirmektedir. Bu risklerin kabul edilebilir bir düzeye indirgenmesine ya da yok edilmesine yardımcı olmak için, tehlikeli maddelerle ilgili riskler, profesyonel bir takım tarafından sistematik bir şekilde kontrol edilmelidir. İşyerindeki kimyasal riskleri kontrol altına almanın en iyi yolu, dengeli ve tutarlı bir kimyasal yönetim prosedürü geliştirmektir. Kimyasal yönetim prosedürü için dört önemli adım şöyledir:

1.5.1. Tanımlama

İşyerinde kullanılan her bir kimyasalın açık bir şekilde tanımlanmalı, bu maddelerin gerek sağlık ve gerekse fiziko-kimyasal risklerine ilişkin bilgi sağlanmalıdır.

1.5.2. Değerlendirme

Tehlikeli kimyasalların her biri için bir risk değerlendirmesi yapılmalıdır. Ayrıca bunların nasıl alındığı, dağıtıldığı,kullanıldığı ve depolandığı çok önemlidir. Kazaların ya da tehlikeli olayların neler olabileceği ve olası sonuçları da dikkate alınmalıdır.

1.5.3. Kontrol

Kontrol hiyerarşisi kullanılarak, riskleri ortadan kaldırmak ya da en aza indirmek için işyerinde değişiklikler yapılmalıdır. Kontrol hiyerarşisi, kontrol etmenin farklı yöntemlerinin etkinliğini kullanarak, risklere karşı en yüksek düzeyde koruma ve güvenilirlik sağlayan önlemlerden, en az düzeyde güvenilirlik ve koruma sağlayanlara göre sıralar.

Bu önlemler/kontroller sırasıyla şöyledir:

1.5.3.1. Eleme (Eliminasyon): Riski fiziksel olarak kaynağında yok etmek. Ör. derişik dumanlı sülfürik asit yerine seyreltik sülfürik asit kullanmak gibi. 1.5.3.2. İkame (Substitusyon): Riski yüksek bir kimyasalın, daha düşük riskli bir başka kimyasalla yer değiştirilmesi. Ör. derişik sülfürik asit yerine, formik asit kullanmak gibi. 1.5.3.3. Mühendislik Kontrolleri: Çalışanları risklerden uzak tutmak için gerekli teknik önlemler; ör. ayırma (tecrit, izolasyon), genel havalandırma, lokal havalandırma, iklimlendirme, otomasyon, çeker ocak altında çalışma vb. gibi. 1.5.3.4 Yönetsel Kontroller: Çalışma yöntemini değiştirmek için alınacak önlemler; ör. çalışma sürelerinin kısaltılması, dönüşümlü çalışma, çalışan sayısını azaltma; daha uzun sürelerle mola verilmesi, eğitim vb. gibi. 1.5.3.5. Kişisel Koruyucu Donanım: KKD ile çalışanları risklere karşı korumak; ör. baş, göz, kulak, el, solunum sistemi, gövde, ayak koruma ve yüksekten düşmeyi önleme sistemleri. 1.5.4 Sürdürülebilirlik Yukarıda verilen tüm kontrol önlemlerini gözden geçirmenin yanı sıra işyerinde yeni alınan kimyasalları tanımlamak, değerlendirmek ve kontrol etmek için sürdürülebilir bir sistem kurmak gerekmektedir. “İşyerinde Kimyasal Etkilenim” ders notlarımın hazırlanmasında emeği geçen değerli dostum Kimya Mühendisi İlker Erdoğan’a sonsuz teşekkürlerimi iletirim. MCG