Bir Araştırma Laboratuvarı için Risk Analizi

28.09.2018

Özet

Risk yönetimi “bir organizasyon içerisinde iş güvenliği önlemlerini iyileştirme ve sürdürmeyi başaracak tüm girişimler” olarak tanımlanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği risk yönetiminin amacı, iş kazaları ve meslek hastalıklarını oluşturan nedenler ve bunları etkileyen faktörler ile ilgili mümkün olan en geçerli ve doğru bilgiyi toplayarak görünmeyen tehlikelerin ortaya çıkmasını engellemek için etkili bir güvenlik ağı oluşturmaktır. İyi bir risk analizi, doğabilecek kazalardan korunma açısından büyük değer taşır ve görünmeyen tehlikelerin ortaya çıkarılmasını, etkili güvenlik önlemlerinin alınmasını sağlar. Bu çalışmada, L-Matris ve HAZOP risk değerlendirme metotları ile örnek bir araştırma laboratuvarında risk analizi ve uygulaması gerçekleştirilmiştir. Laboratuvar iş sağlığı ve güvenliği yönünden araştırılmış ve uygulanan risk analiz yöntemiyle gerekli önlemler alınmaya çalışılmıştır. Bu çalışma kapsamında öncelikle risk teşkil eden durumlar tespit edilmiş, risk tablosu çıkarılmış ve bu riskleri gidermek için gerekli yöntemler araştırılmıştır. Acil bir durum için laboratuvarın güvenli bir şekilde tahliyesi için kat planı çizilmiştir. Türkiye’de literatüre kayıtlı hiçbir üniversite ve laboratuvarda yapılmış bir risk analiz çalışmasına rastlanmadığı için ve aynı zamanda 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasasının da gerekliliği dolayısıyla böyle bir çalışmanın önemi yüksektir. Az tehlikeli iş kolu sayılan üniversitelerde, ancak, çok tehlikeli olan laboratuvarlarda bu tür çalışmaların yapılması çok önemli ve gerekli olmakla birlikte üzerine gidilmesi gereken bir konudur.

1. Giriş

Risk “Belli bir dönemde veya koşullar altında istenmeyen olayın ortaya çıkma olasılığı, çevre koşullarına göre sıklık ve olasılık” olarak ifade edilmiştir. Ayrıca “Bir olayın gerçekleşme olasılığı ile etkilerinin bir kombinasyonu” olarak da tanımlanmaktadır. Bazen bir tehlike, gerçek zarar veya tehlikeden ziyade sağlığa olan etki olarak ifade edilir. Örneğin, hastalık tüberkülozu (TB), bazıları tarafından tehlike olarak adlandırılabilir, ancak genellikle TB’ye neden olan bakteriler, “tehlike” veya “tehlikeli biyolojik ajan” olarak kabul edilir[1]. Risk analizi, nitel ve nicel risk analizi olarak iki önemli şekilde yürütülmektedir. Niteliksel bir risk analizi yapmanın amacı, kabul görmüş risklere karşı güvenlik sağlamak ve yönetimin, takım üyelerinin ve bunlara karşı savunmasız olan tüm personelin uyanıklığının artırılmasıdır. Bu risk analizi yöntemi, proje yönetimi engelleri olarak görülen sorunları tanımlamak için tasarlanmıştır, ancak kesin risk faktörleri olma potansiyeline sahiptir. Detaylı bir niteliksel analiz, bu tür risklere daha duyarlı kaynaklara da yön verecektir. Amaç, bu tür risklere neden olan sebepleri kısıtlamak veya ortadan kaldırmak için dahil edilebilecek düzeltici önlemleri tanımlamak ve bu güvenlik önlemlerinin gelecekte referans olması için riske bağlı analitik protokolün bir parçası haline gelmesini sağlamaktır. Kantitatif risk analizi, tanımlanmış her riske karşı korunmak için kurulmuş güvenlik önlemlerinin uygulanmasına daha fazla odaklanmaktadır. Kantitatif bir yaklaşım kullanarak, bir kuruluş hangi risk çözme önlemlerinin çeşitli proje ihtiyaçlarına en uygun olduğunu açıkça gösterebilen çok kesin bir analitik yorum üretebilir.

Bu, risk değerlendirmelerinin, ölçümler gibi araçların kullanılmasını vurguladığından, yüzdelikler veya olasılık grafikleri gibi ampirik formlarda açık bir şekilde temsil edilebildiğinden, birçok yönetim takımının tercih ettiği nicel yaklaşımı yapar [2].

Tehlike ve Etkililik Çalışmaları veya HAZOP’lar, kimyasal işlemlerde sapmaların bir süreç üzerinde ne gibi etkileri olabileceğini incelemek için yaygın olarak kullanılmıştır. Bir HAZOP gerçekleştirirken temel varsayım, normal şartlardan sapma olduğunda, normal ve standart koşullar güvenli ve tehlikelidir. Bir HAZOP, bir projenin herhangi bir aşamasında, tasarımın sonraki aşamalarında en faydalı olmasına rağmen yapılabilir. Özellikler akış, seviye, basınç, konsantrasyon veya sıcaklık olabilir. Kılavuzlar olası sapmaları tanımlamak için kullanılır. HAZOP, sistem incelemesi ve risk yönetimi için yapılandırılmış ve sistematik bir tekniktir. Özellikle, HAZOP genellikle bir sistemdeki potansiyel tehlikelerin tanımlanması ve uygun olmayan ürünlere yol açabilecek işleyiş problemlerinin belirlenmesi için bir teknik olarak kullanılmaktadır. HAZOP, risk olaylarına tasarım veya işletme niyetlerinden sapmaların neden olduğunu varsayan bir teoriye dayanır. Bu sapmaların tanımlanması, sapma perspektiflerinin sistematik bir listesi olarak “rehber kelimeler” kümeleri kullanılarak kolaylaştırılmaktadır. Bir risk matrisi, risk değerlendirmesi sırasında zarar olasılığı kategorilerinin ve zarar şiddeti kategorilerinin ürünü olarak çeşitli risk seviyelerini tanımlamak için kullanılan bir matristir. Bu, risklerin görünürlüğünü artırmak ve yönetimin karar vermesine yardımcı olmak için basit bir mekanizmadır. Her ne kadar farklı bağlamlarda birçok standart risk matrisi mevcut olsa da, bireysel proje ve kuruluşların kendi risklerini oluşturmalarına ya da mevcut bir risk matrisini uyarlamaları gerekebilir [3- 5]. Kalitatif risk analizi yöntemi olarak bu projede L tipi matris kullanılmıştır. Bu çalışma kapsamında öncelikle potansiyel tehlikeler tespit edilmiş ve bu tehlikelerin sonuçları, olası riskli durumlar tespit edilmiştir. Bu riskleri çözmek için verilen risk tablosu ve gerekli yöntemler araştırılmıştır. Risk tablosu oluşturulmuş olsa da, riskler tanımlanmış ve kategorilere ayrılmıştır. Bu kategoriler hijyen ve mesleki şema, makineler ve el aletleri, elektrik, kimyasal, psikososyal faktörler olarak risk tablosuna aktarılmış ve her biri risk kategorisine tahsis edilen olasılık ve şiddet açısından puanlanmıştır. Bu kategoriler Tablo 1’de detaylı olarak gösterilmiştir [6]. Olasılık ve şiddet değerinin çarpımı risk değerini verir. L-tipi risk matrisine göre, bu risk seviyeleri ihmal edilebilir, düşük, orta, yüksek, çok yüksek ve tolere edilemez olarak verilmiştir [7].

Tablo 1. Şiddet ve Olasılık Değerlendirmesi.

Bu çalışmanın amacı, örnek bir araştırma laboratuvarında iş sağlığı ve güvenliği gereksinimlerine göre tehlikeleri araştırmak ve gerekli önlemleri almak için farklı metodlarla risk analiz çalışması yapmaktır. Bu amaçla riskler, kontrolsüz bir olayın meydana gelme olasılığı ve bu olayın sonuçlarının ortaya çıkma olasılığı açısından belirlenmiştir. Laboratuvarın deney düzenekleri, reaktörleri, kimyasalları ve fiziksel koşullarına iki farklı risk analizi yöntemi (L-matris ve HAZOP) uygulanmıştır.

2. Sonuçlar ve Tartışma

Bu çalışmada laboratuvar iş sağlığı ve güvenliği açısından incelenmiş ve 6331 İSG Yasası’nın uygulanması için gerekli önlemler alınmıştır. Potansiyel tehlike ve riskli durumlar tespit edilmiş, risk tabloları oluşturulmuş ve bu riskleri ortadan kaldırmak için gerekli eylemler gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada örnek bir araştırma laboratuvarındaki tüm riskler ve risk puanları, Tablo 2’de belirtilmiştir [6].

Tablo 2. Risk Değerlendirme Tablosu

HAZOP, tehlikeyi azaltmak için iyileştirilebilir tehlikeler ve iyileştirmeler hakkında öneriler içerir. Her bir sapma ile ilişkili risk, Tablo 3’e göre kategorize edilebilir. Risk kategorisinin belirlenmesi, düzeltici önleyici eylemi belirlemek için uygun bir yönteme izin verir [8]. HAZOP, sabit yataklı ve damlama yataklı reaktör olarak iki tip reaktörün bulunduğu araştırma laboratuvarına uygulanmıştır. Bu reaktörlerin etrafında HAZOP çalışması yapılmıştır. Sabit yataklı reaktörün bulunduğu deney düzeneğinde ayrıca, peristaltik pompa, ön ısıtıcı, akış ölçer, gaz tüpü bulunmaktadır. HAZOP yönteminde bu sisteme akış, basınç ve sıcaklık gibi kılavuz kelimeler uygulanmıştır. Buna göre olası sebepler, sonuçlar ve önlemler akış, sıcaklık ve basınç bakımından düzenlenmiştir (Tablo 4). Sabit yataklı reaktöre HAZOP yönteminin uygulanması Tablo 5’te verilmiştir. HAZOP, damlama yataklı reaktöre akış, basınç ve sıcaklık gibi parametreler için uygulanmıştır. Deney düzeneğinde, sabit yataklı reaktör ve HPLC (basınç) pompası bulunmaktadır. Olası nedenler, sonuçlar ve önlemler, HAZOP metodundaki kılavuz kelimeler yardımıyla reaktörün etrafındaki akış, sıcaklık ve basınca uygulanmıştır. Dr. Canan Uraz / Kimya Mühendisliği Bölümü / Mühendislik Fakültesi Ege Üniversitesi